Η άσκηση που αφορά την παράγραφο αποτελεί το συχνότερα εμφανιζόμενο θέμα στα διαγωνίσματα του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας στις Πανελλήνιες Εξετάσεις. Συγκεκριμένα, ασκήσεις για τη δομή ή/και τους τρόπους ανάπτυξης της παραγράφου εμφανίζονται σε 39 από τα 66 διαγωνίσματα των Πανελληνίων Εξετάσεων (59,09%), ενώ την τελευταία πενταετία στα 13 από τα 15 (86,66%). Μάλιστα στα 8 από τα 13 αυτά διαγωνίσματα η διατύπωση είναι πλέον κοινή (π.χ. στις Πανελλήνιες Εξετάσεις του 2016: «Να βρείτε δύο τρόπους ανάπτυξης της τρίτης παραγράφου του κειμένου [“Μπορούμε να διακρίνουμε … (την τέρψη της ευχάριστης συναναστροφής)” και να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με αναφορές στο κείμενο»].

            Οι διατυπώσεις των τελευταίων ετών (σε αντίθεση μάλιστα με παλιότερες, π.χ. στις Πανελλήνιες Εξετάσεις των Εσπερινών του 2006: «Ποιος είναι ο τρόπος ανάπτυξης της παρακάτω παραγράφου; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας») αποδεικνύει πως η Κεντρική Επιτροπή Εξετάσεων (ΚΕΕ) αντιλαμβάνεται πλέον το ζήτημα της ανάπτυξης των παραγράφων «μηχανιστικά», θεωρώντας πως ακόμα και μία παρενθετική έκφραση λίγων λέξεων μπορεί να αποτελέσει ανεξάρτητο τρόπο ανάπτυξης. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της άσκησης Β2[α] των Πανελληνίων Εξετάσεων των Ημερησίων και Εσπερινών Λυκείων του 2015: «Να βρείτε τους τρόπους ανάπτυξης της έβδομης παραγράφου του κειμένου (“Η καταγραφή ... αυτού του πλούτου”) και να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

«Η καταγραφή όλων των μνημείων αυτών -των πολύ ή λιγότερο γνωστών, των εντοπισμένων αλλά μη ερευνημένων, αλλά και εκείνων των οποίων γνωρίζουμε ακόμη την ύπαρξη μόνο από αρχαίες μαρτυρίες- με όλα τα δεδομένα τους, δηλαδή την ιστορία τους, τα χαρακτηριστικά τους, την κατάστασή τους και τις δυνατότητες χρήσης ή απλής ανάδειξής τους, θα προσφέρει ένα πολύ σημαντικό εργαλείο στη συστηματικότερη διαχείριση αυτού του πλούτου».

            Για την άσκηση αυτή οι ενδεικτικές απαντήσεις της ΚΕΕ ανέφεραν: «i. διαίρεση (της έννοιας “όλων των μνημείων” ή και της έννοιας “όλα τα δεδομένα”), ii. αίτιο - αποτέλεσμα: “η καταγραφή…” (αίτιο) “θα προσφέρει ένα εργαλείο…” (αποτέλεσμα) και (μετά από αίτημα ορισμένων βαθμολογικών κέντρων) iii. παραδείγματα τεκμηρίωσης της φράσης “όλων των δεδομένων” (“δηλαδή την ιστορία τους…”).

            Τι σημαίνει όμως στην πραγματικότητα τρόπος ανάπτυξης μιας παραγράφου; Μπορεί, για παράδειγμα, μία επεξηγηματική παρένθεση μιας ή περισσότερων λέξεων να τεκμηριώσει την ύπαρξη τρόπου ανάπτυξης της παραγράφου με παραδείγματα; Ας θυμηθούμε τι αναφέρει για το θέμα ο Νίκος Γρηγοριάδης στο «εμβληματικό» έργο του «Η Παράγραφος».

«Η ανάπτυξη μιας παραγράφου εξαρτάται από τη θεματική σας πρόταση. Αυτή θα σταθεί ο σίγουρος οδηγός σας, γιατί αυτή εκφράζει την κύρια ιδέα που θέλετε να αναπτύξετε. Μια παράγραφος λοιπόν, ανάλογα με τη θεματική της πρόταση, μπορεί να αναπτυχθεί: με ειδικές λεπτομέρειες, με παραδείγματα, με σύγκριση και αντίθεση, με αιτιολόγηση, με ορισμό, με διαίρεση, με αίτια και αποτελέσματα, με αναλογία και με συνδυασμό μεθόδων. Όλοι αυτοί οι τρόποι, παρά τις ποικίλες ονομασίες τους, έχουν τον ίδιο αντικειμενικό σκοπό: να βοηθήσουν τον αναγνώστη να καταλάβει με ακρίβεια και πληρότητα την κύρια ιδέα που εκφράζεται ή υπονοείται στη θεματική πρόταση. Επομένως το μοναδικό κριτήριο για την επιτυχία μιας παραγράφου είναι η αποτελεσματική μετάδοση των σκέψεών σας». (Γρηγοριάδης, 1979)

            Με τις παρατηρήσεις αυτές -οι οποίες μάλιστα αναπαράγονται στο Βιβλίο του Εκπαιδευτικού της Β’ Γυμνασίου (Γαβριηλίδου κ.ά., χχ, σ. 20)- αντιλαμβάνεται κανείς πως, όταν αναφερόμαστε σε μεθόδους ανάπτυξης παραγράφων, εννοούμε τον τρόπο (ή τους τρόπους, αν πρόκειται για συνδυασμό) με τον οποίο ο συγγραφέας αναπτύσσει το βασικό θέμα της παραγράφου του, για να επιτύχει το επιθυμητό αποτέλεσμα: την πληροφόρηση του αναγνώστη. Έτσι είναι μάλλον προφανές πως στην παράγραφο του διαγωνίσματος του 2015 η επικοινωνιακή πρόθεση του συγγραφέα ήταν να αναδείξει τη σημασία της προηγούμενης καταγραφής των μνημείων ως προϋπόθεσης αξιοποίησής τους, επομένως ο τρόπος ανάπτυξής της ήταν το «αίτιο - αποτέλεσμα» και όχι όλοι όσοι κατέγραψε η ΚΕΕ. Ανάλογα, στο διαγώνισμα του 2016 η πρόθεση του Παπανούτσου στην τρίτη παράγραφο του κειμένου του ήταν να παρουσιάσει την αριστοτελική διάκριση της φιλίας, όπως με σαφήνεια δήλωνε στη θεματική της πρόταση («Μπορούμε να διακρίνουμε τρία είδη φιλικών σχέσεων, κατά τον Αριστοτέλη: “διά το χρήσιμων”, “δι’ ηδονήν”, «διά το αγαθόν»), γι’ αυτό και ο τρόπος ανάπτυξης ήταν η «διαίρεση» και όχι και η «αιτιολόγηση» και τα  «παραδείγματα» που υπέδειξε η ΚΕΕ.

            Καθώς λοιπόν, όπως όλοι αναγνωρίζουμε, ο τρόπος με τον οποίο διατυπώνονται τα θέματα στις Πανελλήνιες Εξετάσεις επηρεάζει καταλυτικά τον τρόπο διδασκαλίας του μαθήματος σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσής μας, προτείνουμε η διατύπωση της άσκησης που αφορά τους τρόπους ανάπτυξης της παραγράφου αφενός να είναι σαφέστερη (π.χ. «εντοπίστε τους τρόπους…» ή «τους δύο τρόπους…») και να μην κατακερματίζεται, αφετέρου να λαμβάνει υπόψη τον πραγματικό διδακτικό στόχο της άσκησης: να εντοπίζουν οι μαθητές τον (ή τους…) τρόπο με τον οποίο σε μια συγκεκριμένη παράγραφο ο συγγραφέας επιδιώκει να αναπτύξει τη βασική και την κατευθυντήρια ιδέα του.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Γαβριηλίδου, Μ., Εμμανουηλίδης, Π., Εμμανουηλίδου-Πετρίδου, Ε. (χ.χ.). Νεοελληνική Γλώσσα Β’ Γυμνασίου. Βιβλίο Εκπαιδευτικού. Αθήνα: Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών και Εκδόσεων «Διόφαντος».

Γρηγοριάδης, Ν. (1979). Η Παράγραφος. Θεσσαλονίκη: Κώδικας