Με την εισαγωγή της Εκπαίδευσης για την Αειφορία (ΕγΑ) στη Διεθνή Διάσκεψη «Περιβάλλον και Κοινωνία: Εκπαίδευση και Ευαισθητοποίηση των Πολιτών για την Αειφορία» (Θεσσαλονίκη, 8-12 Δεκεμβρίου 1997) η οποία είναι διάδοχος της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, έγινε αντιληπτή η ανάγκη να συνδεθεί η εκπαίδευση αυτή με σημαντικές αλλαγές στη ζωή του σχολείου. Οι προτεινόμενες αλλαγές δεν εντοπίζονται πλέον σε ορισμένους τομείς που συνδέονται αποκλειστικά με περιβαλλοντικά ζητήματα (Περιβαλλοντική Εκπαίδευση), αλλά θα εκτείνονται σε όλη τη γκάμα των δραστηριοτήτων και λειτουργιών του σχολείου. Θεωρήθηκε, λοιπόν, ότι η συμμετοχή όλης της σχολικής κοινότητας θα ήταν πιο αποτελεσματικότερη για την προώθηση της αειφορίας, και υιοθετήθηκε η «ολιστική σχολική προσέγγιση» (whole school approach).
Τη μεταβολή από την «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση» στην Εκπαίδευση για την Αειφορία (ΕγΑ) συνόδεψε και η εμφάνιση του όρου Αειφόρο Σχολείο (sustainable school).
Ένας ορισμός του αειφόρου σχολείου θα μπορούσε να είναι ο εξής: Το «αειφόρο σχολείο» είναι ένα σχολείο του οποίου η οργάνωση και η λειτουργία είναι σύμφωνες με τις αρχές και τις αξίες της αειφορίας (πολιτικής, πολιτιστικής, οικολογικής, οικονομικής, ατομικής) (Καλαϊτζίδης & Νομικού, 2013, υπό δημοσίευση). Η βασική ιδέα για το «Αειφόρο Σχολείο», είναι η ενσωμάτωση της οπτικής της αειφορίας σε κάθε πλευρά της ζωής του, δηλαδή στη διοίκηση, στη μαθησιακή διαδικασία, στη διαχείριση των κτηρίων, στις μετακινήσεις από και προς το σχολείο, στις σχέσεις του σχολείου με τη σχολική κοινότητα. Οι πρώτες αναφορές στο «αειφόρο σχολείο» εντοπίζονται στην Αυστραλία και στο Ηνωμένο Βασίλειο. Πολλές χώρες έχουν υιοθετήσει το «αειφόρο σχολείο» ως την επιθυμητή «μορφή» σχολείου, όπως π.χ. το Ηνωμένο Βασίλειο, αρκετές Πολιτείες των Η.Π.Α., η Σουηδία, η Αυστραλία κ.ά. Στην Ελλάδα μια πρώτη προσπάθεια για την εισαγωγή της Εκπαίδευσης για την Αειφορία μέσω του Αειφόρου Σχολείου, πραγματοποιήθηκε με τη μορφή ενός τοπικού σχολικού δικτύου στην Αχαΐα (Παπαϊωάννου κα, 2010) με επιτυχία.
Το Αειφόρο Σχολείο στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα ο υποφαινόμενος, ως πρόεδρος του Συμβουλίου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, πρότεινε την υιοθέτηση «Δεικτών Αειφόρου Σχολείου» σε αντιστοιχία προς τους «δείκτες αειφόρου ανάπτυξης» (Καλαϊτζίδης & Δηλάρη 2010, Kalaitzidis 2012). Οι δείκτες αυτοί, δοκιμάστηκαν πιλοτικά κατά τη σχολική χρονιά 2009-2010. Από την πιλοτική εφαρμογή των δεικτών και τη σχετική αξιολόγηση και συζήτηση με τη συντονιστική ομάδα του ΒΑΣ, διαμορφώθηκαν 40 δείκτες αειφόρου σχολείου, για τα σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και λιγότεροι για τους άλλους τύπους σχολείων. Από τη σχολική χρονιά 2010-11 και για τρία χρόνια λειτούργησε στο πλαίσιο του ΣΠΕ και υπό την αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας, ο πανελλήνιος θεσμός-διαγωνισμός «Βραβείο Αειφόρου Σχολείου» στον οποίο συμμετείχαν τα τρία χρόνια 530 σχολεία κάθε βαθμίδας και τύπου. Ο διαγωνισμός σταμάτησε τον Ιούνιο του 2013. Η βασική ιδέα των Δεικτών Αειφόρου Σχολείου είναι να υποβοηθήσουν (οι δείκτες) τη σχολική κοινότητα, ώστε να δράσει με βάση συγκεκριμένο σχέδιο, προκειμένου να επιτύχει βελτίωση και στα τρία πεδία λειτουργίας του σχολείου, δηλαδή στο παιδαγωγικό, κοινωνικό/οργανωσιακό και περιβαλλοντικό. Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι οι δείκτες υπονοούν δράσεις και δημιουργούν κίνητρα για συγκροτημένη δράση. Για την οργάνωση της προσπάθειας του σχολείου να στραφεί προς την αειφορία, προτείνονται και δύο σχέδια. Το Σχέδιο Αειφόρου Διαχείρισης (ΣΑΔ) και το Σχολικό Πρόγραμμα Δράσης (ΣΠΔ) που είναι αμοιβαίως αλληλοσυμπληρούμενα. Κάθε σχολείο μπορεί να καταρτίσει το δικό του Σχέδιο Αειφόρου Διαχείρισης (Σ.Α.Δ.), που αποτελεί μια δέσμευση όλων των μελών της σχολικής κοινότητας να εργαστούν αρμονικά και με πνεύμα συνεργασίας, προκειμένου να κινητοποιηθεί το σχολείο και να υιοθετήσει αειφόρο λειτουργία. Το Σχολικό Πρόγραμμα Δράσης (Σ.Π.Δ.) είναι ένας ουσιαστικός σχεδιασμός και χρονοπρογραμματισμός όλων των επιμέρους δράσεων που μπορεί να αναληφθούν από το σχολείο.
Εκτός όμως από την Ελληνική πρόταση που διατύπωσε η ομάδα του ΣΠΕ (η οποία δε βρίσκεται πλέον στην ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ), και η οποία μοιάζει σε αρκετά σημεία με την Αυστραλιανή εκδοχή, παρά τις αυτονόητες διαφορές, υπήρξε και η εκδοχή του Ηνωμένου Βασιλείου (2006) η οποία υιοθετούσε τις «Οκτώ Θύρες της Εκπαίδευσης για την Αειφορία». Στη σχετική ιστοσελίδα, που σημειωτέον, έχει αποσυρθεί επισήμως από το Υπουργείο Παιδείας του Ηνωμένου Βασιλείου, διαβάζουμε « Planning a Sustainable School. «Πλευρά δύο : Αειφόρα Σχολεία που υποστηρίζουν τις εθνικές προτεραιότητες (σημ. του Ηνωμένου Βασιλείου). Προκειμένου τα σχολεία να κάνουν τη δική τους δίκαιη συνεισφορά στις εθνικές προτεραιότητες, θα έχουν την ευκαιρία να προωθήσουν συμπεριφορές και τρόπους σκέψης όπου η ανάγκη γι αυτά είναι σαφώς προσδιορισμένη και συμφωνημένη με την Κυβέρνηση. Από αυτή την πλευρά, τα αειφόρα σχολεία μπορούν συμβάλλουν σε μια σειρά εθνικών προτεραιοτήτων, συμπεριλαμβανομένων τομέων όπως η αειφόρος ανάπτυξη και η τοπική ευημερία. Η βρετανική στρατηγική για την αειφόρο ανάπτυξη «Διασφαλίζοντας το μέλλον» (HMG, 2005), έχει ως στόχο να «επιτρέπει σε όλους τους ανθρώπους σε όλο τον κόσμο να ικανοποιήσουν τις βασικές ανάγκες τους και να απολαμβάνουν μια καλύτερη ποιότητα ζωής χωρίς να διακυβεύεται η ποιότητα της ζωής για τις μελλοντικές γενιές» (σημ. ο ορισμός της Αειφόρου Ανάπτυξης κατά Brutland). Βασικές προτεραιότητες του προγράμματος περιλαμβάνουν τη βιώσιμη κατανάλωση και παραγωγή, την αλλαγή του κλίματος, την προστασία των φυσικών πόρων και τις βιώσιμες κοινότητες. Το Εθνικό Πλαίσιο για τα Αειφόρα Σχολεία ερμηνεύει αυτές τις προτεραιότητες για τα σχολεία και τους προσφέρει μια σειρά από «πυλώνες» μέσα από τους οποίους θα καθορίσει τις αειφόρες πρακτικές. Οι πυλώνες είναι σημεία εισόδου - μια συλλογή από διακριτές και ολοκληρωμένες περιοχές εστίασης τις οποίες τα σχολεία μπορούν υιοθετήσουν και να αναλάβουν σχετική δράση. Σε μια προσπάθεια να αντιμετωπίσει τις τοπικές και τις εθνικές προτεραιότητες, κάθε ένας από τους πυλώνες αντλεί την έμπνευσή του από μια σειρά κυβερνητικές πολιτικές που αφορούν την αειφόρο ανάπτυξη και την ποιότητα ζωής. Θα θέλαμε όλα τα σχολεία να αποδίδουν καλά σε όλους αυτούς τους πυλώνες μέχρι το 2020 και προσφέρει τις ακόλουθες συστάσεις σχετικά με αυτό.
(Η κυβερνητική πολιτική του Τόνι Μπλαιρ, για τα Αειφόρα Σχολεία του Ηνωμένου Βασιλείου, όπως δημοσιεύτηκε στο www.teachernet.gov). Μετά την απομάκρυνση των Εργατικών από την εξουσία, ο κύριος «πάροχος» οικολογικής παιδείας στο Η.Β. είναι η ΜΚΟ Keep Britain Tidy, η οποία υποστηρίζεται από χορηγούς (corporate funders). Η οργάνωση αυτή διαχειρίζεται τα Eco Schools (Οικολογικά Σχολεία) στο Ηνωμένο Βασίλειο. Τα «Οικολογικά Σχολεία» στην Ελλάδα συντονίζονται, ως γνωστόν, από την Ελληνική Εταιρεία Προστασίας της Φύσης» (Προστασία της Φύσης) και τελούν υπό την αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας. Όπως αναφέρεται και στην ιστοσελίδα της εταιρείας ο διεθνής συντονιστής είναι το Fee (Foundation for Environmental Education.
Όπως είναι πλέον σαφές, υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις στο ζήτημα του Αειφόρου Σχολείου, ωστόσο το πιο σημαντικό είναι ότι η Ελλάδα έχει μείνει μακριά από το Αειφόρο Σχολείο και την αναγνωρισμένη προσφορά του στην παιδεία και όχι μόνο στην περιβαλλοντική. Έχουμε ήδη από τον Οκτώβριο παραδώσει στη ΣΕΠΕΔ τα αποτελέσματα της έρευνας που πραγματοποιήσαμε μεταξύ των σχολείων που συμμετείχαν στο διαγωνισμό του Βραβείου Αειφόρου Σχολείου. Τα σχολεία λειτούργησαν με βάση τους Δείκτες Αειφόρου Σχολείου και από τις απαντήσεις τους γίνεται σαφές ότι το αειφόρο σχολείο, όπως το προτείνουμε, θα έπρεπε να έχει ήδη υιοθετηθεί και προταθεί ως η μορφή οργάνωσης και λειτουργίας του σχολείου που μπορεί πράγματι να βελτιώσει θεαματικά και σε μικρό χρονικό διάστημα, όλες ανεξαιρέτως τις πλευρές του. Ενδεικτικά μόνο παραθέτουμε ορισμένες απαντήσεις-απόψεις εκπαιδευτικών στην ερώτηση: Παρατηρήσατε κάποια αλλαγή της συμπεριφοράς των μαθητών/μαθητριών μετά τη συμμετοχή του σχολείου σας στο BAΣ;
o Υπάρχει τεράστια αλλαγή στη συμπεριφορά τους (φιλοπεριβαλλοντική)
o Πιο φιλικοί, πιο ανοικτοί, πιο δεκτικοί, πιο συνεργατικοί
o Λιγότερα πεταμένα βιβλία
o Καλύτερες σχέσεις, μείωση σκουπιδιών
o Λιγότερα περιστατικά βίας μεταξύ τους, λιγότερες ποινές
o Μεγαλύτερη εμπλοκή των μαθητών στη μαθησιακή διαδικασία με τη χρήση οπτικοακουστικών μέσων
o Περισσότερο συνειδητοποιημένοι περιβαλλοντικά (πχ. καθαριότητα του σχολικού χώρου)
o Μειώθηκαν οι κοπάνες
o Δουλεύουν περισσότερο σε ομάδες
o Κάποιοι μαθητές ανέδειξαν θετικά στοιχεία της προσωπικότητάς τους
o Βάλανε τους γονείς τους να κάνουν ανακύκλωση και προβληματίζονται για το τι ανακυκλώνεται
o Έγιναν πιο φιλικοί και πιο δραστήριοι. Πιο φιλικό κλίμα.
o Αύξηση της συμμετοχής μαθητών σε δράσεις του σχολείου
o Έμαθαν να σέβονται τα δημιουργήματά τους, καθώς και των άλλων
o Βελτιώθηκε η σχέση εκπαιδευτικών-μαθητών
o Μεγάλη αλλαγή! Συμμετέχουν και οι περιθωριακοί μαθητές
o Έχουν περισσότερη φαντασία, μεγαλύτερη συμμετοχή, πιο ομαδική δουλειά
o Καλύτερη επικοινωνία, αύξηση του εθελοντισμού
o Πιο συνεργάσιμοι, έχουν χτίσει σχέσεις εμπιστοσύνης
o Τα άτακτα παιδιά, αναλαμβάνοντας ρόλους βελτιώθηκαν
o Ενεργοποίηση των μαθητών που δεν κινητοποιούνται με παραδοσιακές μεθόδους
o Έκλειναν τα φώτα και τα παράθυρα, δε σπαταλούσαν νερό
o Βλέπουν θετικά το σχολείο, αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες
o Τεράστια αλλαγή στο σύνολο των μαθητών.
Ο κατάλογος αυτός θα πρέπει να πείσει κάθε δύσπιστο ότι η λειτουργία του σχολείου με βάση τους Δείκτες Αειφόρου Σχολείου επιφέρει πολύ θετική αλλαγή στο σχολείο, μέσα σε σχετικά μικρό χρονικό διάστημα. Η αλλαγή που καταγράφουν οι εκπαιδευτικοί στις συμπεριφορές των μαθητών είναι πάρα πολύ εντυπωσιακές. Ας δούμε όμως τις απαντήσεις των εκπαιδευτικών στην ερώτηση: Πώς κρίνετε γενικά το θεσμό του ΒΑΣ μετά τη συμμετοχή σας σ’ αυτόν; Αξίζει;
o Το σχολείο γίνεται καλύτερο
o Προσφέρει πολυεπίπεδα
o Δημιουργεί μια καινούργια εικόνα του σχολείου
o Αποκτά πρόσθετο ενδιαφέρον η τυπική εκπαίδευση-Εισάγει μια φρεσκάδα στην τυπική εκπαίδευση
o Έχει στόχο και κατεύθυνση προς την αειφορία
o Βοηθά παιδαγωγικά, μαθησιακά, συμμετοχή στη λύση προβλημάτων, αλλάζει τρόπος ζωής
o Κινητοποιεί όλη τη σχολική κοινότητα, θέτει τις βάσεις για μεγαλύτερες επιδιώξεις στο μέλλον
o Ευαισθητοποίηση, αλλαγή συμπεριφοράς και νοοτροπίας, αφύπνιση συνειδήσεων
o Δίνει αφορμή στα παιδικά για ανάληψη πρωτοβουλιών, για ενασχόληση με τα δικά τους ενδιαφέροντα
o Δίνει τη δυνατότητα να γίνει αντιληπτό το σχολείο όχι μόνο ως χώρος γνώσης, αλλά δράσης και κινητοποίησης με την ενεργοποίηση των μαθητών
o Κίνητρο για ανάληψη πρωτοβουλιών και καινοτόμων δράσεων
o Ναι διότι υπάρχει στο σχολείο ένας συντονισμένος οργασμός δραστηριοτήτων
o Όλο το σχολείο δείχνει να κινείται προς την αειφορία, υπάρχει ενθουσιασμός
o Πιστεύω πως ενεργοποιεί το σύνολο της εκπαιδευτικής κοινότητας για μεγαλύτερη συμμετοχή σε δράσεις
o Μαθαίνεις και ζεις πιο ουσιαστικά και σέβεσαι το περιβάλλον και γενικά τη ζωή
o Ότι το σχολείο δεν είναι μόνο χώρος μάθησης αλλά ευαισθητοποίησης και καλλιέργειας δεξιοτήτων
o Ενεργοποιεί το σχολείο, το ευαισθητοποιεί και δίνει ευκαιρίες ανοίγματος στην κοινωνία
o Δίνει κίνητρα, επιβραβεύει την προσπάθειά μας προς το αειφόρο σχολείο
o Ζωντανεύει το σχολείο, βελτιώνει τις σχέσεις των εμπλεκομένων και το περιβάλλον του σχολείου
o Γιατί εστιάζει στο περιβάλλον μέσα από εναλλακτικές μεθόδους διδασκαλίας , άνοιγμα στην κοινωνία και ευαισθητοποίηση των παιδιών με ποικίλους δείκτες
o Τα παιδιά αλλά κι εμείς οι εκπαιδευτικοί πήραμε πολλά για τη ζωή μας γενικότερα
o Διάχυση σε άλλα σχολεία. Ένας δείκτης θετικός θα είναι πόσα σχολεία μπορώ να επηρεάσω;
Οι αυθόρμητες αυτές δηλώσεις των εκπαιδευτικών για την προσφορά του ΒΑΣ στο σχολείο (ουσιαστικά για τη λειτουργία του σχολείου με βάση τους Δείκτες Αειφόρου Σχολείου) δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία για το γεγονός ότι πράγματι μπορεί (ασφαλώς υπό προϋποθέσεις) να συμβάλλει σε μια μεγάλη και θετική αλλαγή του σχολείου προς ένα αειφόρο πρότυπο, όπως το έχουν περιγράψει οι μαθητές με τον όρο «καλύτερο σχολείο». Και πάλι ενδεικτικά παραθέτουμε τις προτάσεις των εκπαιδευτικών προς την Κυβέρνηση:
• Έκδοση εντύπου ενημερωτικού υλικού για το Αειφόρο Σχολείο.
• Οικονομική ενίσχυση των σχολείων.
• Να εισαχθεί στο πρόγραμμα του σχολείου το πρόγραμμα «Αειφόρο Σχολείο» (13 επαναλήψεις της πρότασης).
• Να γραφούν τα σχολικά βιβλία στο πνεύμα της αειφορίας.
• Πιο πολλά σεμινάρια.
• Ανοικτό σχολείο στην κοινωνία.
• Να οραματιστεί ένα άλλο σχολείο, δημιουργικό.
• Να υπάρχει η Ευέλικτη Ζώνη στο ωρολόγιο πρόγραμμα.
• Ελευθερία έκφρασης σε κάθε σχολική μονάδα.
• Να επιβραβευτούν οι εξωδιδακτικές προσπάθειες των σχολείων.
• Ευήκοα ώτα».
Μετά από όλα αυτά δεν πρέπει δεν πρέπει να υπάρξει άλλη καθυστέρηση. Το Υπουργείο πρέπει να σπεύσει και να υιοθετήσει την οπτική του Αειφόρου Σχολείου μέσω των Δεικτών Αειφόρου Σχολείου, ως την πιο αποτελεσματική μορφή οργάνωσης και λειτουργίας του σχολείου η οποία οδηγεί ταυτόχρονα προς την αειφορία και προς την αποτελεσματικότητα του σχολείου ως θεσμού. Θα πρέπει να εγκαταλειφθεί η χρήση της ορολογίας «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση» (163790/Γ7/ 31-10-2013 της ΥΠΑΙΘ/ΣΕΠΕΔ) αφού ο όρος είναι παρωχημένος. Η πρότασή μας για υιοθέτηση των Δεικτών Αειφόρου Σχολείου ως καθοδηγητικού πλαισίου για τη στροφή των σχολείων προς την αειφορία, έχει δοκιμαστεί στην πράξη και είναι απόλυτα πετυχημένη, όπως μαρτυρούν όλοι όσοι συμμετείχαν στις διαδικασίες του Αειφόρου Σχολείου. Δεν αρκεί, κατά τη γνώμη μας, η έγκριση ενός ή περισσοτέρων προγραμμάτων με τίτλους που να περιέχουν το «αειφόρο σχολείο» είτε αυτά είναι αυθεντικά είτε μεταφράσεις. Το αειφόρο σχολείο θα πρέπει να γίνει ο στόχος της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, από τα Υπουργείο. Οι πρωτοβουλίες ανήκουν πλέον στον Υπουργό Παιδείας στη διάθεση του οποίου δηλώνουμε ότι είμαστε, για να προχωρήσει ο θεσμός του Αειφόρου Σχολείου.
Δημήτρης Καλαϊτζίδης
Εισηγητής και Συντονιστής του Βραβείου Αειφόρου Σχολείου
Μέλος του Δικτύου Εκπαιδευτικών Αειφόρου Σχολείου
Διευθυντής ΓΕΛ Ραλλείου Θηλέων Πειραιά
esos.gr