Με όχημα τη φαντασία ο θεραπευόμενος/οι είναι σε θέση πλέον να εκφράσει μέσω της ζωγραφικής συνειδητές και ασυνείδητες σκέψεις, φόβους, άγχη, και ευχάριστες ή δυσάρεστες καταστάσεις, τα οποία στην συνέχεια αντιμετωπίζονται μέσω της ψυχοθεραπείας.
Η ομαδική ψυχοθεραπεία, όπως και η ατομική, έχει στόχο να βοηθήσει τους ανθρώπους που θέλουν να βελτιώσουν την ικανότητά τους να αντιμετωπίζουν και να αντεπεξέρχονται στις δυσκολίες και τα προβλήματα της ζωής τους πιο ικανοποιητικά. Η ομάδα δεν είναι μόνο ένα σύνολο ατόμων, είναι ένα δυναμικό σύνολο σχέσεων αλληλεπίδρασης (Ναυρίδης, 2005).
Υποστηρίζοντας ότι οι βασικές σκέψεις και τα συναισθήματα του ανθρώπου προέρχονται από το υποσυνείδητο, και έρχονται ευκολότερα στην επιφάνεια μέσα από εικόνες παρά από λέξεις, η Εικαστική ψυχοθεραπεία παροτρύνει μια συμβολική, μη λεκτική, επικοινωνία που συχνά δεν αντιμετωπίζει τις δυσκολίες του προφορικού λόγου. Όλοι οι άνθρωποι ανεξαιρέτως, είναι δεν είναι εκπαιδευμένοι στη τέχνη, έχουν τη δυνατότητα και ικανότητα να εκφράσουν τις εσωτερικές τους σκέψεις και ανησυχίες μέσω της τέχνης.
Μια ζωγραφιά δεν αντιμετωπίζεται ως έργο τέχνης, αλλά ως συμβολικό μέσο επικοινωνίας και η δημιουργία είναι εξίσου σημαντική, όσο το έργο αυτό καθ’ αυτό (Franklin, 1992). Η τέχνη χρησιμοποιείται ως διαγνωστικό εργαλείο μέσω τεστ και αξιολογήσεων, αλλά και ως θεραπευτικό εργαλείο καθώς η δημιουργία βοηθάει τα παιδιά να αναπτύξουν καθαρό τρόπο σκέψης, να εκφραστούν, και να επεξεργαστούν καθημερινά αλλά όμως περίπλοκα θέματα, όπως η ζήλια, ο θυμός και ο φόβος.
Αυτά τα αισθήματα είναι δύσκολο και επίπονο να εκφραστούν λεκτικά. Αντίθετα, η τέχνη είναι συμβολική και αποτελεί έμμεση προβολή των συναισθημάτων, οπότε το παιδί δεν πληγώνεται ούτε δυσκολεύεται, καθώς τα αισθήματά του εκφράζονται με έναν ασφαλή και ανώδυνο τρόπο.
Μπαίνοντας στην εφηβεία, μερικά παιδιά θα δείξουν ιδιαίτερη κλήση προς τη τέχνη, ενώ άλλα θα χάσουν κάθε ενδιαφέρον και ίσως γίνουν και αρκετά επικριτικά. Όταν όμως ξεπεράσουν τον αρχικό τους ενδοιασμό, γίνονται ιδανικοί υποψήφιοι για εικαστική ψυχοθεραπεία, καθώς χαρακτηρίζονται από έντονη δημιουργικότητα και ευρηματικότητα.
Η τέχνη σε αυτή την ηλικία είναι πολύ προσωπική, εκφράζει έντονα συναισθήματα και αυτοβιογραφικά στοιχεία, όπως αναζήτηση ταυτότητας αλλά και έλλειψη αυτής, κρίση στην οικογένεια και το σπίτι, θυμός, στενοχώρια, προσωπικά βιώματα και ανησυχίες, σεξουαλικότητα, και θέματα που επεξεργάζονται για πρώτη φορά στη ζωή τους όπως χωρισμός, διαζύγιο γονέων, η θάνατος κάποιου συγγενικού προσώπου (Gantt, 1979).
Στόχος στην Εικαστική Ψυχοθεραπεία είναι να αναπτύξει το παιδί, στη όποια ηλικία βρίσκεται, αυτογνωσία και αυτοεκτίμηση, αφού καταφέρει να κατανικήσει αισθήματα ανασφάλειας που πιθανόν να νιώθει. Μέσω της τέχνης τα παιδιά ανακαλύπτουν έναν εναλλακτικό τρόπο να επεξεργαστούν θέματα που τα απασχολούν, ώστε να αγαπήσουν και να νιώσουν πιο σίγουροι για τον εαυτό τους (Waller, 2001).
Στη διερεύνηση αυτού του διαχρονικού επιστημονικά ερωτήματος θα μπορούσε η τέχνη να δώσει διέξοδο. Γιατί μέσω της εικαστικής δημιουργίας προβάλλεται η σκέψη του παιδιού και η ίδια η ζωγραφιά του παιδιού μας δίνει απαντήσεις με περισσότερες από χίλιες λέξεις. Η παιδική δημιουργικότητα βοηθά στην εξερεύνηση των συναισθημάτων. Μια ωραία εικόνα που ζωγράφισε ένα παιδί ικανοποιεί τον φροντιστή, τον θεραπευτή, τον γονέα.
Η ικανοποίηση αυτή τρέφει τις ανάγκες του φροντιστή και όχι του παιδιού. Γιατί η τέχνη της θεραπείας μέσω τέχνης δεν βρίσκεται σε ένα όμορφο τελικό προϊόν αλλά στη διαδικασία και στην εμπειρία της δημιουργίας. Η αυθόρμητη τέχνη αποκαλύπτει τον υποσυνείδητο νου και φέρνει τα προβλήματα στην επιφάνεια.
Ο Winnicott υπογραμμίζει την διευκολυντική λειτουργία του περιβάλλοντος μέσα από την ενθάρρυνση των ασθενών στην εξερεύνηση ποικίλων υλικών. Η βίωση του εαυτού εκ μέρους των παιδιών σε ένα περιβάλλον που τους δίνει την ελευθερία να εξερευνήσουν τον προσωπικό τους χώρο οριοθετημένα, είναι σημαντικό στοιχείο για την ανοικοδόμηση μιας σχέσης εμπιστοσύνης -κάτι το οποίο θα προάγει τη θεραπευτική σχέση (Lowenfeld & Brittain, 1987).
Η Εικαστική θεραπεία παρουσιάζει μια εμπλοκή με το παράλογο. Επιτρέποντας στον θεραπευόμενο να μεταβεί από το λεκτικό στο μη λεκτικό πεδίο φέρνει τον θεραπευόμενο αντιμέτωπο με την πηγή των συναισθημάτων του και περιορίζει τη δυνατότητα –που του δίνει ο λεκτικός τρόπος σκέψης- για εκλογίκευση και έλεγχο.
Στην ανάλυση και στο σχολιασμό της ζωγραφιάς όταν τα μέλη της ομάδας βλέπουν κωδικοποιημένα συναισθήματα και τα συζητούν στην ουσία βοηθούν το μέλος να ανοιχτεί. Γιατί κάτι που βρίσκεται τόσο βαθιά μέσα μας προβάλλεται σε μια ζωγραφιά και η προβολή αυτή προκαλεί το θεραπευόμενο να δει τι του συμβαίνει. Η έκφραση συναισθημάτων ενός μέλους βοηθά την ομάδα να εκφρασθεί, στη συνέχεια και άλλα μέλη επιλέγουν να μιλήσουν για αυτά που τους απασχολούν.
Ή ακόμη η ζωγραφιά του κάθε μέλους της ομάδας έχει να πει ή να θυμίσει σε κάθε μέλος της ομάδας ξεχωριστά κάτι. Η καλλιτεχνική εργασία αποτελεί εστία προβολής. Η χρήση συγκεκριμένων υλικών, όπως οι δακτυλομπογίες, η πλαστελίνη, ο πηλός, μπορούν να αποτελέσουν το κίνητρο για να αναδυθούν πρώιμα συναισθήματα και τα μέλη της ομάδας να παλινδρομήσουν.
Η διαδικασία μέσω τέχνης επιτρέπει να αγγίζεις συναισθήματα που έγιναν εκεί και τότε, η δύναμη της αποστασιοποίησης βοηθά τον θεραπευόμενο να αντιμετωπίζει το συμβάν του παρελθόντος προστατευμένη στο εδώ και τώρα. Μέσω της τέχνης, συναισθήματα, άγχη, τραύματα που βρίσκονται σε χαώδη κατάσταση μέσα στο ανθρώπινο μυαλό, απελευθερώνονται και συγχρόνως, δομούνται.
Επιπλέον, όλα αυτά τα δυσάρεστα συναισθήματα αυτόματα μειώνονται σε ένταση από το γεγονός και μόνο ότι το άτομο βρίσκει το κουράγιο να τα εκφράσει και, επομένως, να τα αντιμετωπίσει. Ο δύσκολος ρόλος του Εικαστικού θεραπευτή σε αυτή τη διαδικασία είναι να βοηθήσει το άτομο να εκφρασθεί ελεύθερα και να ερμηνεύσει τα σύμβολα που χρησιμοποιεί.
Αριστονίκη Θεοδοσίου-Τρυφωνίδου MA Msc pgp Ψυχολόγος, Εικαστική ψυχοθεραπεύτρια
Thessaloniki Arts and Culture http://www.thessalonikiartsandculture.gr